Verslag Erfgoedteam: Omgevingskwaliteit door erfgoed

Erfgoedteam: Omgevingskwaliteit door erfgoed

Op donderdag 9 februari organiseerde het Steunpunt een online Erfgoedteam over bredere erfgoedwaardering en hoe je ook erfgoed dat niet beschermd is, toch kunt benutten voor betere omgevingskwaliteit.

Ons begrip van wat erfgoed is wordt steeds breder. We hebben het al lang niet meer alleen over objecten of gezichten, over beeldbepalend of karakteristiek. Steeds vaker gaat het ook over landschappelijke of stedenbouwkundige structuren, over de samenhang tussen objecten en het omringende (stedelijke) landschap. Dit erfgoed valt op dit moment nog vaak buiten het blikveld van de traditionele beschermingsregimes. Het gesprek dat we deze keer met onze deelnemers wilden voeren gaat over de vraag hoe je dit bredere erfgoed kan waarderen en hoe kun je als gemeente die nieuwe erfgoedwaarden als basis zou kunnen laten dienen voor bijvoorbeeld gebiedsontwikkeling.

Erfgoed als leefomgevingskwaliteit

Om dit gesprek in te leiden vertelde Joost Tennekes, wetenschappelijk onderzoeker bij het Planbureau voor de Leefomgeving, over zijn essay ‘Erfgoed als leefomgevingswaarde’, waarin hij – samen met een aantal andere collega’s Ruimtelijke Ordening en Leefomgevingskwaliteit – de waardering voor erfgoed in de volle breedte verkent. Hieronder is zijn presentatie in zijn geheel terug te kijken:

In gesprek

Vervolgens gingen wij met de deelnemers (met name gemeentemedewerkers van de afdelingen Erfgoed, Stedenbouw, Ruimtelijke ordeningen, maar ook Juridisch en Omgevingsrecht) over die bredere erfgoedwaarden. Hieronder zijn de belangrijkste uitkomsten van dat gesprek samengevat:

• De erfgoedsector is onder andere aan het opschuiven naar een bredere benadering doordat steeds meer opgaven gericht zijn op bestaande gebieden, zoals inbreidingsplannen. Daar tegenover staat dat in inventarisaties door de afdeling Erfgoed de aanwezige waarden wel worden vastgesteld, maar dat deze waarden vervolgens niet altijd worden meegenomen bij de planvorming door Stedenbouw en Ruimtelijke ordening. Het onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving is bedoeld om kwalitatief te kijken naar de verschillende soorten waarden en de tegenstellingen tussen de verschillende gemeentelijke afdelingen te doorbreken. Het dient met name voor een dialoog die de verschillende beleidsgebieden overstijgt. Om zicht te krijgen op de kansen, door makkelijker het gesprek met elkaar aan te gaan. Het doet bewust geen uitspraken over welke waarde doorslaggevend of belangrijker moet zijn. Die afweging ligt bij de afdelingen, het college en de politiek.
• Het is geen voorstel voor een nieuwe waarderingssystematiek, zoals die wordt gebruikt voor het aanwijzen van monumenten.
• Het onderzoek bepaalt niet wie de initiatiefnemer van zo’n waarderingsproces moet zijn. Het is daarom handig om binnen de gemeentelijke organisatie procesafspraken te maken over wie bij welke gebieden of ontwikkelingen het initiatief neemt voor de inventarisatie en het expliciet maken van de leefomgevingswaarden van erfgoed in ontwerpschetsen om keuzes te kunnen maken welke leefomgevingswaarden in gelijke mate bewaard moeten blijven, doorontwikkeld of toegevoegd kunnen worden.
• Het is belangrijk om te zorgen voor een representatieve en goede vertegenwoordiging van alle belangenpartijen bij de inventarisatie. Je moet dus moeite doen om zoveel mogelijk vertegenwoordiging te organiseren. Het gaat dan om de huidige belangenpartijen. De uitkomsten van de inventarisatie bieden vervolgens de mogelijkheid om te bepalen welke waarden je voor toekomstige belanghebbenden zou willen versterken of toevoegen.
• Het is goed om te realiseren dat het onderzoek een momentopname is en dat er aspecten kunnen zijn waarvan je niet weet hoe die in de toekomst gewaardeerd gaan worden, misschien door een groep die nu nog niet in beeld is.
• De vraag is of deze nieuwe waarden misschien ook vragen om een aanvullende beschermingsinstrument. Het Planbureau voor de Leefomgeving doet samen met Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onderzoek naar het instrument voor beschermde gezichten, als eerste onderzoek op dit terrein.

Verdere informatie

• Naast het essay over de waarden heeft het Planbureau voor de Leefomgeving ook een aanvullende website ontwikkeld. Hier wordt verder ingegaan op hoe je het kan gebruiken in de planvorming, met drie cases op verschillende schaalniveaus.
• De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed publiceerde januari dit jaar de Handreiking voor het opstellen van transformatiekaders om alle partijen inzicht te geven in de wijze waarop erfgoed bij ruimtelijke opgaven vroegtijdig meegenomen kan worden in het transformatie­proces en hoe daarin samen te werken.
• In mei 2023 publiceert het Steunpunt de vierde uitgave van het erfgoedmagazine ode. Dit keer is de rode draad ‘omgevingskwaliteit door erfgoed’. Je kunt je binnenkort inschrijven om de nieuwe uitgave gratis thuis te ontvangen – houd de website in de gaten.

(Beeldverantwoording: Beeld van Stede Broec, Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland)