Verslag Erfgoedteam: Archeologie in de Omgevingswet

Archeologie in de Omgevingswet: Ondergronds erfgoed is ook een omgevingskwaliteit

Op donderdag 12 november 2020 vond het webinar ‘Erfgoedteam: Archeologie in de Omgevingswet’ plaats. Normaal gesproken zijn de bijeenkomsten op mooie locaties. Nu namen de deelnemers online deel vanuit kantoor of huis. Marjorie Verhoek trapte als voorzitter en moderator de bijeenkomst af met een introductie van het onderwerp en de sprekers: Femke Hogenboom (Omgevingsdienst regio Utrecht) en Marjolein Kerkhof (Gemeente Delft).

Omgevingswet
In 2022 wordt de Omgevingswet van kracht. In deze wet, en op te stellen omgevingsvisies, is erfgoed expliciet benoemd als een van de belangen die moeten worden afgewogen. Het opstellen van een omgevingsvisie en het daarop volgende omgevingsplan, vereist een integrale aanpak. Veel verschillende partijen moeten gaan samenwerken. Het gezamenlijke doel: de kwaliteit van onze leefomgeving behouden en versterken. Maar hoe bereik je dat? En hoe verwerk je archeologie hierin? Hoe breng je het ondergrondse erfgoed onder de aandacht zodat het bijdraagt aan de omgevingskwaliteit?

Omgevingsdienst regio Utrecht: Archeologie en Bruidsschat
Femke Hogenboom werkt als adviseur archeologie bij de Omgevingsdienst regio Utrecht (ODRU). ODRU ondersteunt vijftien gemeenten en andere overheden in de regio Midden-Nederland bij de uitvoering van milieu- en omgevingstaken. Femke houdt zich onder andere bezig met de ‘Bruidsschat’. Daarnaast is de integratie van archeologie in de omgevingsvisie en het omgevingsplan een belangrijk onderdeel van haar werk. Ze gaf daarom tijdens het webinar een presentatie over archeologie en de Bruidsschat in samenhang met de Omgevingswet.

ODRU heeft al grote stappen ondernomen in de aanloop naar de omgevingsvisie en het omgevingsplan. Hierin speelt de Bruidsschat een grote rol. De Bruidsschat is onderdeel van de overgangsfase: het overgangsrecht. Op het moment dat de Omgevingswet in werking treedt, komen verschillende rijksregels te vervallen en worden deze overgelaten aan de decentrale overheden. Om te voorkomen dat er gaten vallen in de regelgeving, heeft het Rijk een set regels opgesteld die straks automatisch deel uit maken van een omgevingsplan of waterschapsverordening. Deze set regels is de Bruidsschat. Vanaf de dag dat de Omgevingswet in werking treedt, kunnen gemeenten en waterschappen deze regels aanpassen of laten vervallen. Ook de bestaande ruimtelijke regels en bepaalde verordeningen binnen een gemeente vallen onder het overgangsrecht, waaronder de archeologieverordening. Na 2029 moet het tijdelijke deel van het omgevingsplan geheel zijn overgegaan in het nieuwe omgevingsplan.

Een stapsteen naar beter omgevingsbeleid
De Bruidsschat biedt mogelijkheden om bijvoorbeeld gemeentelijke monumenten over te nemen. De Bruidsschatregels omvatten in het kort:
• Archeologische monumenten
• Vrijstellingsondergrens > 100 m2
• Rapportageplicht/aanvraagvereisten/voorschriften archeologie bij bodemverstorende activiteiten
Femke Hogenboom geeft aan dat de Bruidsschat echter niet helemaal voldoet. Het is niet de oude regelgeving, maar ook niet de nieuwe. Niet alle nieuwe regels staan namelijk in de Bruidsschat. Hierdoor is de Bruidsschat meer een soort stapsteen, waarop verder gebouwd kan worden.

Aandachtspunten en bevindingen
Met betrekking tot zowel de toekomstige Omgevingswet als het huidige tijdelijke omgevingsplan zijn er enkele aandachtspunten voor de gemeenten. Een belangrijk aandachtspunt voor gemeenten voor 2022 is: bekijk hoe de erfgoedverordening er nu uitziet en inventariseer of je risico loopt. Zorg dat het goede beleid in de nieuwe regelgeving zit, vooral in de beleidsplannen, met name het omgevingsplan. Sommige gemeenten maken ter voorbereiding een paraplubestemmingsplan Erfgoed: Hierdoor is het mogelijk om erfgoed in een keer voor alle bestemmingsplannen van de gemeente te regelen.

Samengevat zijn er enkele belangrijke punten waar gemeenten zich van bewust moeten zijn:

• De Bruidsschat kan in het tijdelijk deel blijven, maar zorg ervoor dat het huidige beleid goed is verankerd voor 2022
• Zorg dat (de ambitie) archeologie wordt verankerd in de omgevingsvisie
• Vertaal/wijzig/pas de regelgeving (inclusief de Bruidsschat) aan in samenhang met de andere instrumenten bij overheveling naar het nieuwe deel

Archeologie Delft
Marjolein Kerkhof werkt sinds 2004 als gemeentelijk archeoloog bij Archeologie Delft, sinds 2012 is ze adviseur. Haar portefeuille omvat onder andere regelgeving. Ook Archeologie Delft heeft al veel werk gestoken in de voorbereidingen voor de Omgevingswet. Marjolein ging het gesprek aan met verschillende partijen om het belang van archeologie in een integrale omgevingsvisie duidelijk te maken. Archeologie Delft heeft ook een regionale functie; Marjolein adviseert naast de gemeente Delft ook de omliggende gemeenten. Hierbij is een grote diversiteit te zien in hoe er over erfgoed wordt gedacht en welke prioriteit dit krijgt bij de overgang naar de Omgevingswet. De ene gemeente is echt trots op haar erfgoed en benadrukt dit in haar visie; de ander legt de prioriteit elders, bijvoorbeeld bij economische ontwikkeling. Ook is de aanpak verschillend: sommige gemeenten beginnen met verordeningen en sommigen met omgevingsplannen. Archeologie Delft is hierbij vooral faciliterend en adviseert binnen de verschillende trajecten.

Voorbereiding Omgevingswet in de praktijk
Bij een eerste inventarisatie bleek er veel onduidelijkheid wat de veranderende wetgeving straks echt in de praktijk voor erfgoed gaat betekenen. Binnen de gemeente bleken allerlei afdelingen en personen bezig met de Omgevingswet en de omgevingsvisie. Archeologie Delft is daarom zelf actief via hun eigen netwerk gaan inventariseren wie er intern bezig waren met de Omgevingswet. Vervolgens is Archeologie Delft waar mogelijk aangehaakt bij de gesprekken en processen die daarover al liepen. Daardoor is er beter inzicht verkregen in wat gemeente Delft als geheel wil gaan doen. Dat geeft ook kansen om met andere gemeente-onderdelen samen op te trekken. Monumenten ligt voor de hand, maar ook Natuur en Landschap. Bovendien geeft Archeologie Delft eerlijk aan wat ze niet weten. Mogelijke vragen worden geïnventariseerd en daardoor kan er binnen de gemeente alvast gezocht worden naar antwoorden.

Tips en voorbeeld uit de praktijk
Marjolein gaf de tip: je moet zelf proactief erop uit gaan. Ga inventariseren wie bezig is met de Omgevingswet en ga met die mensen in gesprek. Bewaak hierbij wel je tijd. Iedereen binnen de gemeente is namelijk wel bezig met de Omgevingswet. Betrek het management erbij en geef aan dat het hier gaat om veel, maar wel belangrijk werk!

Wanneer er plannen worden gemaakt voor een gebied waar erfgoed (mogelijk) bij betrokken is, moet dat erfgoed hierbij vanaf het begin een rol spelen. Dat is uiteindelijk het doel van al deze inspanningen. Leiden en Alkmaar zijn hiervan goede voorbeelden. Zo doen ze in Leiden er alles aan erfgoed naar het publiek te brengen. Als je denkt aan Leiden, dan denk je aan erfgoed. Dat komt door het goede marketingplan dat mede is opgezet door de erfgoedinstellingen in Leiden. Leiden wordt daarom gezien als voorbeeld voor een goede omgang met erfgoed. Als gemeente moet je op zo een manier omgaan met erfgoed dat men er niet omheen kan. Er moet sprake zijn van een vanzelfsprekendheid.

Archeologie op de voorgrond
Belangrijk om te weten, is wat je als gemeente kan gebruiken om te komen tot een goed erfgoedbeleid. Er is veel in bestemmingsplannen en erfgoednota’s geregeld, maar dat is niet genoeg. Er moet vroegtijdig bij plannen rekening worden gehouden met zowel (archeologisch) ondergronds als bovengronds erfgoed. Daarom is bijvoorbeeld een beleidskaart heel belangrijk om goed om te gaan met erfgoed.

We moeten afstappen van het idee dat archeologisch erfgoed iets afgezonderds is. Het is een belangrijk onderdeel van ons gehele erfgoed. Hoewel archeologie zich grotendeels onder de grond bevindt kan het wel degelijk bijdragen aan de omgevingskwaliteit. Om dit ook voor de toekomst veilig te stellen en zichtbaar te maken, is het van belang dat gemeenten er zorg voor dragen dat hun archeologisch erfgoed een integraal onderdeel wordt van de omgevingsvisie en omgevingsplannen.

Verder lezen?

• Het artikel Erfgoed in de Omgevingswet is van het Steunpunt hier te vinden.
• Op de pagina ‘aan de slag met de omgevingswet‘ is meer informatie te vinden.
• Wordt lid van de LinkedIn groep Archeologie, omgevingswet en kwaliteit leefomgeving.

Beeldverantwoording: Archeologische wijkpark in Broekpolder – Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / DG2007_0338