Community Archaeology

Community Archaeology

Het verleden is van iedereen en de moeite waard om te leren kennen. Archeologen zoeken daarom steeds meer naar manieren waarop ze hun kennis over dat verleden kunnen delen en er zoveel mogelijk mensen bij kunnen betrekken, juist ook diegenen die nooit met archeologie in aanraking komen. Een grotere betrokkenheid draagt bij aan meer draagvlak voor archeologisch beleid. Bovendien heeft een debat over erfgoedwaarden, waarvoor de Raad voor Cultuur pleit, alleen zin als erfgoed bekend en betekenisvol is. Vanuit die gedachte is community archaeology ontstaan.

Het leven van alledag

Archeologie is de wetenschap die het mede mogelijk maakt ons verleden te ontrafelen: van heel lang geleden tot zeer recent. Voor de periode van honderdduizenden jaren waarin de mens nog geen geschreven taal gebruikte, is archeologisch onderzoek zelfs onze enige kennisbron. Maar ook bij bekende historische gebeurtenissen, zoals de Tachtigjarige Oorlog, zorgt archeologie ervoor dat de menselijke kant van het verhaal sterker naar voren komt, en soms zelfs letterlijk een (gereconstrueerd) gezicht. Archeologisch onderzoek brengt het leven van alledag aan het licht, en geeft voor historische perioden bovendien een stem aan de ‘gewone mensen’. Zij konden zelf meestal niet schrijven en waren voor de enkeling in hun tijd die het wel kon, vaak niet belangrijk genoeg om te worden genoemd.

Dichter bij de mensen

Archeologen zijn al langer bezig met het overdragen van hun kennis. Onderzoeksrapporten krijgen steeds vaker een ‘publieksparagraaf’, en geïnteresseerden kunnen tijdens open dagen meekijken en soms zelfs meegraven bij het archeologische onderzoek. Verschillende organisaties zoals de Stichting Archeologie & Publiek (SAP) en de Stichting Nationale Archeologiedagen richten zich specifiek op het uitdragen van het vak van archeologie, en de resultaten van de onderzoeken. Publieksdeelname wordt gestimuleerd door projecten zoals de ArcheoHotspots. Door heel Nederland tref je deze plaatsen aan, waar je mee kunt helpen met het sorteren van materiaal. Vaste ArcheoHotspots in Noord-Holland zijn te vinden in Amsterdam in het Allard Pierson en in Castricum in het Huis van Hilde. De grote aantallen bezoekers tijdens de Nationale Archeologiedagen maken duidelijk dat er veel mensen zijn met enthousiasme voor het verleden.

Ondanks die inspanningen worden veel mensen niet bereikt terwijl archeologen dit graag willen; het verleden is immers ook van hen. Archeologen zoeken daarom naar andere invalshoeken om een breder en gevarieerder publiek te bereiken en te betrekken bij archeologie. Soms door de archeologie naar hen toe te brengen, zoals in stad Groningen gebeurde. Begin 2014 presenteerde Groningen een maand lang archeologische vondsten als kleding, muziekinstrumenten, gebruiksvoorwerpen en speelgoed uit verschillende tijdperken. In de binnenstad kwam het winkelend en uitgaand publiek hiermee direct in contact. De voorwerpen lagen in winkels en horeca die nu de moderne equivalenten verkopen; een 17^e-eeuws koperen fluitje in een muziekwinkel, 16^e-eeuwse mantelspelden in een kledingwinkel, wijnglazen en bierkroezen in de kroeg. Door archeologie te vermengen met het ‘gewone’ leven, komt het verleden dichterbij.

Informeren en betrekken

Voor het project Romeinse Vicus aan de Rijn hebben de archeologen letterlijk hun tent opgeslagen in het gemeentehuis van Alphen aan den Rijn. In de TENToonstelling onderzoeken de archeologen materiaal van oude opgravingen. Burgers die even moeten wachten aan de balie, krijgen de kans om de laatste ontdekkingen over het Romeinse leven in Alphen a/d Rijn op de voet te volgen. Schoolklassen krijgen er rondleidingen en iedereen die zin heeft kan met het onderzoek meehelpen, voor een uurtje of wekenlang. Het bereik is groot, de reacties zijn erg positief. Burgers hebben meer kennis van het eigen verleden en objecten in de binnenstad die daarnaar verwijzen, worden weer begrepen en op waarde geschat.

Eén van de nieuwste high tech projecten is Erfgoed Gezocht. In mei 2019 startte Erfgoed Gelderland met dit onderzoeksproject, waarbij iedereen mee kan helpen nieuwe archeologische structuren op de Veluwe op te sporen. Door het project via internet te laten lopen, heeft het project geen last van afstand of grenzen. Iedereen met een computer kan meedoen, ook mensen die slecht ter been zijn, of te ver weg wonen. Via een Forum kunnen mensen met elkaar over hun bevindingen praten en vragen stellen, waardoor er kennis wordt gedeeld en nieuwe relaties ontstaan. Bovendien is het project in opzet vergelijkbaar met een zoekspelletje. Dit maakt het voor iedereen herkenbaar, ongeacht leeftijd of achtergrond. De resultaten worden door universitaire onderzoekers verwerkt; zo dragen alle deelnemers direct bij aan wetenschappelijke archeologische kennis. Het project is zo een breed gedragen, inclusief project geworden, geschikt voor vrijwel iedereen.

Archeologie als inspiratie voor nieuwe ontwikkelingen

Archeologische kennis kan ook worden ingezet om duurzaam de leefomgeving te verrijken. Een wat ouder maar duidelijk voorbeeld uit de jaren tachtig van de vorige eeuw is de bouw van woonwijk De Overlaet ten noorden van Rosmalen. Midden in de woonwijk ligt een archeologisch monument: een heuvel (motte) waarop ooit een 15^e-eeuws kasteeltje stond. De heuvel is opgenomen in het stedenbouwkundig ontwerp van de wijk en fungeert als het centrale oriëntatiepunt. Door het stratenpatroon is het archeologische monument vanuit verschillende punten in de wijk vanaf grote afstand zichtbaar en fungeert als een ijkpunt voor de bewoners.

Natuurlijk zal niet iedereen die toevallig een pop-up tentoonstelling of een ‘archeologisch zoekspel’ tegenkomt, vervolgens naar het dichtstbijzijnde archeologisch museum rennen. Dat is ook niet het voornaamste doel van community archaeology. Het doel is om de verhalen over ons verleden actief te delen met de gemeenschap, en hen eigenaar te maken van dit verhaal. Daarbij is het zaak om de bijzondere eigenschappen van ons bodemarchief te belichten, zodat goed beheer en behoud ervan een vanzelfsprekendheid worden in ruimtelijk beleid. Dit kan nog steeds door de traditionele tentoonstelling en een kloek boek over de archeologische onderzoeksresultaten. Maar ons verleden levert inspiratie voor veel meer dan dat: van eenmalige beleving tot een bijzondere leefomgeving.

Willen we een toekomst bouwen voor het verleden dan is het zaak ’het publiek’ actief te informeren en te betrekken bij ons erfgoed. Op 5 november organiseert het Steunpunt daarom een bijeenkomst over Community Archaeology; de uitnodiging met het programma zal over enkele weken worden rondgestuurd.

(Tekst: Monica Dütting en Margot de Haan | Beeldverantwoording: Archeologiehuis Almere)