Archeologische speeltuin Kadijken
Projectgegevens
Naam Archeologische speeltuin Kadijken
Adres Kofschip, Enkhuizen
Gerealiseerd 2013
Projectleider & beheer Gemeente Enkhuizen
Architect Kompan
Opdrachtgevers Stichting Archeologie West-Friesland en Gemeente Enkhuizen
Deelnemende partijen Stichting Archeologie West-Friesland, Gemeente Enkhuizen, VOF Kadijken
Bronstijdbewoning in een nieuwbouwwijk
Dat West-Friesland in de bronstijd bewoond werd, wisten archeologen al. Maar dat in het plangebied van de nieuw aan te leggen wijk Kadijken in Enkhuizen een vrijwel complete bronstijdnederzetting bewaard lag, kwam als een verrassing. Tussen 2006 en 2009 bleek tijdens archeologisch veldwerk op deze locatie één van de best bewaarde prehistorische landschappen van Noordwest-Europa te liggen. Voor de aanleg van de wijk moesten deze resten worden opgegraven, waardoor ze voorgoed verdwenen. Zouden de nieuwe wijkbewoners zich wel realiseren dat ze op exact dezelfde locatie woonden als hun West-Friese voorgangers 3000 jaar geleden?
Om deze bijzondere connectie tussen bewoning in het heden en verleden vorm te geven, is besloten in de wijk een locatie in te richten waar vondsten en structuren van de opgraving zichtbaar én beleefbaar konden worden gemaakt. Stichting Archeologie West-Friesland kwam met het idee voor een archeologische speeltuin, een ontmoetingsplaats voor alle leeftijden. In een samenwerking tussen de stichting, de gemeente en de ontwikkelaar werd een projectplan opgezet en is de speeltuin gerealiseerd. Structuren uit de opgegraven nederzetting vormden de inspiratie voor de speeltoestellen. De bronstijdboeren uit Kadijken leven voort door wat ze achterlieten: mentaal, in het bewustzijn van de huidige bewoners, en fysiek, door de op hun materiële cultuur geïnspireerde toestellen.
Toen
In de midden en late bronstijd, van 1500 tot 800 v.Chr., lag ten noordwesten van het huidige Enkhuizen een nederzetting van bronstijdboeren. In het vochtige laagland hielden zij vee – vooral koeien – en vingen ze vis. Uit de vondst van de nederzetting bleek dat niet alleen de hoger gelegen, drogere gebieden, maar ook de lager gelegen kwelders van West-Friesland al in de bronstijd bewoond werden.
Archeologen van ADC Archeoprojecten troffen de huisplattegronden van vijftien boerderijen, honderden opslagplaatsen, omheiningen, greppels en waterputten aan. Bijzondere vondsten zijn een grafheuvel waarin een jonge man was bijgezet, en – een echte topvondst – een vrijwel compleet bewaarde visfuik, waarmee paling werd gevangen.
Projectproces
Tijdens het planproces van de speelplaats was de wijk al gebouwd en lag op de gewenste locatie een grasveld. Onder bewoners bestond de wens om op korte termijn over een speelplaats te beschikken. In de zomer van 2011 kwamen initiatiefnemers Scholtens BV (de ontwikkelaar), Bouwfonds, Archeologie West-Friesland en Gemeente Enkhuizen bij elkaar om over de mogelijkheden van een archeologische speelplaats, geïnspireerd door de opgraving in de wijk Kadijken, te bespreken. Gemeente Enkhuizen en VOF Kadijken bepaalden de praktische voorwaarden (randvoorwaarden, doelgroepen en kosten). Hierbij werd input gegeven door wijkbewoners en Vereniging Oud Enkhuizen. Een stagiair bij Stichting West-Friesland deed het voorbereidende werk.
Bij het ontwerp van een archeologische speeltuin bleek heel wat te komen kijken. Hoe selecteer je bijvoorbeeld ‘geschikte’ archeologische sporen voor de speeltuin? Kies je voor sporen op de exacte plaats waar ze gevonden zijn of wijk je hier van af? En als er specifieke eisen zijn aan het project, hoe geef je deze vorm?
Nadat het idee van een speelplaats op deze manier vorm had gekregen, werd een plan van aanpak opgesteld en werd de opdracht gegeven tot een voorlopige ontwerp. Speeltuinbouwer Kompan bleek de beste kandidaat voor de uitvoering. In 2013 werd de archeologische speeltuin gerealiseerd. De oplevering van de speeltuin werd feestelijk geopend met een wedstrijd voor kinderen, re-enacters, muziek en een tentoonstelling van de vondsten. De betrokken archeologen waren aanwezig om vragen te beantwoorden.
Succesfactoren
Het opnemen van erfgoed in de nieuwbouwwijk Kadijken heeft geresulteerd in een unieke speeltuin, met origineel vormgegeven toestellen. De plattegrond van een opgegraven bronstijdhuis werd een klimrek met een gevlochten mand als schommel. Eronder werd een gele, valbestendige ‘leemvloer’ aangelegd, waarop in bruin de paalgaten van het huis zijn getekend. De op deze locatie opgegraven kringgreppels werden op de vloer geschilderd; daarboven werden duikelrekken geplaatst. De topvondst van de opgraving, de visfuik, vormde de inspiratie tot misschien wel het opvallendste speeltoestel: een driedelige klimfuik met een valbestendige blauwe vloer eronder, die water verbeeldt. De ‘grafheuvel’ kreeg een glijbaan, en omdat in de bronstijd nog geen kippen gehouden werden werd de wipkip vervangen door een wipschaap en een wipeend. Voor de beplanting werd voor linde, berk en wilg gekozen, omdat deze boomsoorten in en rond de bronstijdnederzetting groeiden. Een informatiepaneel in de vorm van een visfuik vertelt het verhaal van de bijzondere locatie.
Desgevraagd licht archeoloog Michiel Bartels, via Stichting Archeologie West-Friesland bij het project betrokken, zijn persoonlijke hoogtepunten van het project toe. Het is inmiddels tien jaar later, maar hij is er nog steeds enthousiast over. “Na een opgraving zit je met een academisch product (een archeologisch rapport, red.), dat is niet toegankelijk voor het grotere publiek. Dat je dan die vertaalslag kunt maken, dat het publiek ongemerkt de bronstijd ingaat, daar word ik blij van.”
Ook de reacties van omwonenden waren ronduit enthousiast. Bartels: “De buurt vond het heel leuk.” En, enigszins verbaasd: “Er kwamen mensen naar mij toe – buren van een paar straten verderop – die waren beteuterd dat zíj niet de archeologische speeltuin in hun straat hadden gekregen.”
Bij een project met veel samenwerkende partijen kan het soms trekken aan een dood paard zijn, maar bij de ontwikkeling van speeltuin Kadijken was dit niet het geval. De communicatie tussen archeologische dienst, de ontwikkelaar en de gemeente liep gesmeerd. Bartels noemt met name de communicatie met de ontwikkelaar, Scholtens Projecten, bijzonder goed. “Eigenlijk liep alles bij dit project tot aan de oplevering perfect.”
Speeltuin Kadijken laat zien dat erfgoed een bijzondere toegevoegde waarde kan hebben wanneer het opgenomen wordt in de fysieke leefomgeving, en bovendien kansen biedt op het gebied van educatie, inclusie, en het vergroten van sociale cohesie in een nieuwe wijk. In het ontwerp en de uitvoering van de speeltuin op maat zijn deze kansen optimaal benut. Daarnaast is het project een bron van inspiratie voor archeologen die op zoek zijn naar een manier om bijzondere vondsten een plek te geven in nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen.
Struikelblokken
Het bouwen van een archeologische speelplaats bleek al snel te verschillen van het bouwen van een ‘standaard’ speelplaats. Dat komt vooral door de specifieke eisen die aan een dergelijke speeltuin geëist worden. Zo moesten de speeltoestellen, gebaseerd op gevonden structuren, speciaal voor deze speeltuin ontworpen worden, waarbij ook nog eens zoveel mogelijk met oorspronkelijke materialen, zoals hout, gewerkt werd. Het laten ontwerpen van geheel nieuwe toestellen bleek duur. Ook werden elementen toegevoegd die normaliter niet bij een speeltuin aanwezig zijn, zoals een geïllustreerd informatiepaneel met uitleg over de toestellen en de vroegere bronstijdbewoners.
Door deze specifieke eisen waren de projectkosten hoger dan die van een gangbare speeltuin. Daar bovenop speelde het project in tijden van economische recessie. De kosten moesten dus worden gedrukt.
Eén van de oplossingen bleek het combineren van al bestaande speelelementen bij verschillende leveranciers, in plaats van het laten ontwerpen van geheel nieuwe toestellen. Daarnaast klopten de initiatiefnemers aan bij verschillende fondsen om de overige extra kosten te dekken. Uiteindelijk sprongen maar liefst negen partijen bij om de realisatie mogelijk te maken: Rabobank WFO, Stichting Gansoord, het Westfrieslandfonds, het Oranjefonds, het Bouwfonds Cultuurfonds, het VSB fonds, NSGK voor het gehandicapte kind, Jantje beton en Woningbouwvereniging Welwonen. Al met al namen het ontwerp, de uitvraag en het verzamelen van de sponsorgelden de nodige tijd in beslag. De oplevering moest worden uitgesteld.
Tot slot bleek dat je nog zó goed kunt plannen, maar dat pas bij de uitvoering blijkt of je plannen hebben gewerkt of niet. Bartels: “Bij de oplevering bleek niet alles ‘hufterproof’: kinderen gingen overal aan hangen, twee onderdelen gingen eraan. Het bord met het gedicht heeft het niet gered. Dat kon meteen opnieuw besteld worden.” Grinnikend: “Eigenlijk ben ik die kinderen wel dankbaar, het was een goede proef op de som.” En: “Alles waar ze (de speeltuinontwerper, red.) bang voor waren dat het niet zou redden, is blijven staan.”
Soms viel de praktijk juist mee. Bartels: “We waren bang dat de grafheuvelglijbaan niet zo interessant was, de heuvel was erg laag. Maar de glijbaan bleek een groot succes bij de peuterspeelzaal om de hoek, alle peuters wilden er meteen vanaf. Vanuit hun perspectief was de heuvel heel hoog.”
Tips
Als tip geeft Bartels mee om in creatieve oplossingen te denken: “Het slim combineren van onderdelen in plaats van nieuwe ontwerpen te laten maken scheelde veel geld. We konden de speeltuinonderdelen ‘off the shelf’ bestellen en zelf de opdracht geven hoe deze in elkaar gezet moesten worden.” Zo ontstond met een beetje creativiteit toch een uniek ontwerp.
Epiloog
Normaal gesproken eindigt het verhaal hier. Maar de archeologische speeltuin in Enkhuizen is ook in een ander opzicht een bijzonder voorbeeldproject: het is op moment van schrijven bijna tien jaar geleden dat de speeltuin gebouwd werd, terwijl projecten doorgaans binnen enkele jaren na de oplevering gepresenteerd worden. Wij waren benieuwd hoe de speeltuin erbij lag en legden een veldbezoek af. Zouden er gebruikssporen te zien zijn? Zouden alle toestellen het nog doen? Is de gemeente tijdens het onderhoud tegen problemen aangelopen die specifiek zijn voor een archeologische speeltuin en die niet bij een ‘gewone’ speeltuin te verwachten zijn?
Gelukkig bleek de archeologische speeltuin ook na tien jaar nog functioneel. Bij het ontwerp was waar mogelijk gebruik gemaakt van oorspronkelijke materialen, waardoor veel toestellen uitgevoerd waren in hout. Deze bleken de tijd goed overleefd te hebben. Grenzend aan het terrein staan inderdaad inheemse bomen: haagbeuk en berk. Enkele berken blijken in de tussentijd vervangen door een exotische boom, die hier in de bronstijd niet gegroeid heeft.
Bij een inventarisatie bleken meer geplande onderdelen te ontbreken. Van de wipdieren was alleen de ram nog aanwezig. Op satellietbeelden uit 2019 is echter nog de nu verdwenen wipeend te zien. Blijkbaar is deze recent gesneuveld. Van de dierensculpturen zijn een beer en een zwijn aanwezig – rund, paard en hond ontbreken. De draaimolenbeer van het ontwerp heeft de praktijk niet gehaald. Van de twee geplande infopanelen is slechts één aanwezig.
Deze ‘gebreken’ vallen de toevallige voorbijganger zonder lijstje om op af te vinken echter totaal niet op. Bij de aanleg werd vastgelegd dat de speeltuin op zijn minst vijftien jaar zou blijven bestaan, en dat daarna het plan eventueel herzien zou kunnen worden. Na ons bezoek stellen wij het volgende: tien jaar na de aanleg staat de speel-bronstijdnederzetting nog als een huis.
(Tekst: Tessel Grijp | Beeld (tenzij anders vermeld): André Russcher)
Deel dit artikel
Categorieën
Tags
Gerelateerde berichten
Schrijf je nu in voor erfgoedmagazine ode
Categorie: Archeologie, Cultuurlandschap, Duurzaamheid, Gebouwd erfgoed, Omgevingswet
Schrijf je nu in voor de nieuwste editie van ode en ontvang ode digitaal en/of in je brievenbus.
Inspiratiesessie archeologie en beleefbaarheid
Categorie: Archeologie
Een kasteel dat volledig onder de grond ligt, een opgraving die achter hekken plaatsvindt of bijzondere vondsten: de verhalen zijn vaak fascinerend, maar niet altijd makkelijk om met het publiek te delen. Hoe maak je archeologie zichtbaar en beleefbaar?
